مس و خاتم
در هنر مس و خاتم، از موادی مانند مس، نقره و طلا استفاده می‌شود. این هنر به‌صورت دستی انجام می‌شود و در آن از ابزارهایی مانند چکش، مته، ابزار برش و برخی ابزارهای دستی دیگر استفاده می‌شود. در این هنر معمولاً طرح‌های هندسی، گل، حیوانات و تصاویر دیگری روی سطوح مسی، نقره‌ای و طلا قرار می‌گیرد.
مس و خاتم به‌عنوان یکی از هنرهای مرتبط بافرهنگ و تاریخ ایران، در سراسر جهان شناخته شده است و به‌عنوان یکی از هنرهایی که ازدست‌دادن آن به معنی از دست‌دادن یکی از ثروت‌های فرهنگی است، اهمیت دارد.
خاتم‌کاری به دلیل دقت و ظرافت آن به‌عنوان یکی از هنرهای پیچیده و تخصصی شناخته شده است. همچنین، در صنایع‌دستی مس و خاتم، از ترکیب هنر مسگری و خاتم‌کاری استفاده می‌شود تا محصولات زیبا و خاصی به وجود بیایند. به‌عنوان‌مثال، در صنایع‌دستی مس و خاتم، می‌توان به ساخت تابلوهای دیواری، وسایل آشپزخانه، ظروف غذایی، جواهرات و زیورآلات و دیگر اشیای زینتی اشاره کرد. همچنین، برخی از این محصولات به‌عنوان هدایای سازمانی مناسب و همچنین برای مجالس و جشن‌ها نیز مورداستفاده قرار می‌گیرند.
ابزارهای مس و خاتم (خاتم روی مس) چیست؟
ابزارهای مس و خاتم که برای خاتم‌کاری روی مس استفاده می‌شوند، شامل مجموعه‌ای از ابزارها و وسایل است که برای ایجاد طرح‌ها و زیبایی‌های مختلف بر روی سطح مس استفاده می‌شوند. این ابزارها شامل موارد زیر می‌شوند:
1. چکش:
چکش خاتم‌کاری یک ابزار اصلی است که برای شکل‌دادن و ضربه‌زدن به مس استفاده می‌شود. چکش‌های خاتم‌کاری دارای سرهای مختلفی هستند که هر کدام برای انواع مختلفی از کارها مناسب هستند.
2. سوهان:
سوهان یک ابزار است که برای گرم‌کردن و نرم کردن مس قبل از خاتم‌کاری استفاده می‌شود. با استفاده از سوهان، می‌توان مس را به‌راحتی تغییر شکل داده و به طرح‌های دلخواه خود ایجاد شده بر روی آن ادامه داد.
3. گازانبر:
گازانبر یک ابزار است که برای ایجاد شعلهٔ حرارتی قوی و دقیق برای گرم‌کردن مس استفاده می‌شود. این ابزار از یک مخزن گاز قابل‌شارژ و یک شعله‌زن پر قدرت تشکیل شده است.
4. ظرف رنگرزی:
ظرف رنگرزی یک وسیله است که برای حفظ و نگهداری رنگ‌ها و اسیدهای مورداستفاده در خاتم‌کاری استفاده می‌شود. این ظروف معمولاً از شیشه یا پلاستیک ساخته می‌شوند و دارای دربی هستند تا رنگ‌ها در داخل آنها حفظ شوند.
5. قلم‌مو:
قلم‌مو یک ابزاردقیق است که برای رسم خطوط نازک و جزئیات دقیق در خاتم‌کاری استفاده می‌شود. قلم‌موها معمولاً از فلزاتی مانند استیل یا برنج ساخته شده‌اند و می‌توانند تنظیمات مختلفی از جمله ضخامت خط را ارائه دهند.
6. قیچی:
قیچی‌ها در خاتم‌کاری برای بریدن و شکستن مواد فلزی مورداستفاده قرار می‌گیرند. این ابزارها برای بریدن و شکستن مفتول‌ها و ورق‌های مس در اندازه‌ها و شکل‌های مختلف بکار می‌روند.
7. ابزارهای اندازه‌گیری:
ابزارهای اندازه‌گیری مانند خط‌کش، نیش‌نما، متر و پاشنه، برای اندازه‌گیری و نشانه‌گذاری قطعات و طرح‌ها در خاتم‌کاری استفاده می‌شوند. این ابزارها به کارگران کمک می‌کنند تا ابعاد صحیح را حفظ کنند و دقت بیشتری در خاتم‌کاری داشته باشند.
دلیل استفاده از فلز مس در خاتم‌کاری نیز به دلایل زیر است
- انعطاف‌پذیری:
مس یک فلز انعطاف‌پذیر است، به این معنی که به‌راحتی می‌توان آن را تغییر شکل داد و به صورت دلخواه خم شده و انحناپذیر است. این ویژگی به هنرمندان و کارگران خاتم‌کاری امکان می‌دهد طرح‌های مختلف را بر روی سطح مس ایجاد کنند. - قابلیت پردازش:
فلز مس به‌راحتی قابل‌پردازش است و می‌توان آن را قطع کرده، حفره‌ها در آن ایجاد کرده و سطح آن را صیقل داد. این ویژگی به هنرمندان امکان می‌دهد طرح‌های پیچیده و جزئیات دقیق را بر روی مس ایجاد کنند. - مقاومت در برابر زنگ‌زدگی:
مس یک فلزی است که به‌خوبی مقاومت در برابر زنگ‌زدگی و اکسیداسیون دارد. این به معنی آن است که اشیا و ظروف خاتم‌کاری شده از مس می‌توانند در طول زمان زیبایی و براقی‌ات خود را حفظ کنند.
استفاده از ابزارها و وسایل خاتم‌کاری درست و دقیق در کنار استفاده از فلز مس، امکان خلق آثار هنری زیبا و منحصربه‌فرد روی سطح مس را به هنرمندان و کارگران خاتم‌کاری می‌دهد.
خاتم‌کاری روی مس چگونه انجام می‌شود؟
خاتم‌کاری روی مس یک هنر سنتی و زیبایی است که در آن طرح‌های مختلف و الگوها بر روی سطح مسی ایجاد می‌شوند و این هنر بیشتر مربوط به یکی از صنایع دستی اصفهان میباشد. مراحل اصلی آن به شرح زیر است:
1. آماده‌سازی سطح مس:
در ابتدا، سطح مسی که قرار است خاتم‌کاری شود، باید آماده شود. این شامل تمیزکردن سطح مس از هر گونه آلودگی، روغن، زنگ و غیره است. معمولاً از محلول‌های تمیزکننده مسی مانند استیل الکل استفاده می‌شود.
2. نقشه‌برداری و طراحی:
در این مرحله، طرح‌ها و الگوها بر روی سطح مسی به کمک نقشه‌برداری و طراحی ایجاد می‌شوند. این می‌تواند به‌صورت دستی با استفاده از قلم نقاشی و خط‌کشی صورت بگیرد یا از طریق الگوهای پیش‌ساخته و قابل‌استفاده استفاده شود.
3. برش و حکاکی:
در این مرحله، برش‌ها و حکاکی‌های طراحی بر روی سطح مسی انجام می‌شود. ابزارهای مختلفی مانند برش‌کارها، فرزها، وسایل حکاکی و… برای این منظور استفاده می‌شوند. این مرحله شامل برش خطوط و شکل‌ها، حفره‌ها و اعمال تغییرات سطحی است.
4. پرداخت‌کاری:
پرداخت‌کاری یک مرحله مهم در خاتم‌کاری روی مس است. در این مرحله، از ابزارهایی مانند کلکسیون، اسپاتی و برخی ابزارهای دیگر برای ایجاد رنگ و طرح‌های مختلف بر روی سطح مس استفاده می‌شود. معمولاً از رنگ‌های مسی مخلوط با مواد دیگر مانند روغن‌های خاص برای ایجاد رنگ و جلوه‌های مختلف استفاده می‌شود.
5. جلادادن و پالیش:
در انتها، بعد از ایجاد طرح و رنگ موردنظر، سطح مسی جهت افزایش براقیت و زیبایی پالیش می‌شود. این مرحله شامل استفاده از ابزارها و موادی مانند پوشش‌دهنده‌ها، خمیرهای پالیش و… است.
تاریخچه این هنر در چند قرن اخیر
هنر خاتم‌کاری، در طول قرن‌های اخیر، یک سفر پرباری را طی کرده است. این هنر که اصولاً بر روی مس و فلزات دیگر اجرا می‌شود، نقشی مهم در فرهنگ و تاریخ ایران داشته و هنوز هم در برخی نقاط ایران ادامه می‌یابد.
در قرن‌های 18 و 19، یعنی قبل از زمان حکومت رضاشاه، خاتم‌کاری به‌عنوان یکی از هنرهای برجسته و محبوب در تهران، اصفهان و شیراز شناخته می‌شد. در این دوره، این هنر تحت‌تأثیر قوی هنرمندان صفوی و قاجار قرار گرفت و به اوج شکوفایی خود رسید. شاهزادگان و نجیب‌زادگان دربار در کنار موسیقی و نقاشی، خاتم‌کاری را فراگرفتند و آثار بی‌نظیری را به وجود آوردند.
یکی از مهم‌ترین استادان خاتم‌کاری در این دوران، استاد محمدباقر حکیم الهی بود. او در شیراز از استاد صنیع خاتم، یعنی استاد مشهوری در هنر خاتم‌کاری، آموخت و این هنر را به بهترین شکل فراگرفت. در اوایل دهه 1950، او به تهران نقل‌مکان کرد و تا پایان زندگی خود در سال 2012 به فعالیت خاتم‌کاری پرداخت. استاد حکیم الهی توانست قطعات اصلی خاتم را از قاب‌های کوچک و جعبه‌های جواهرات تا وسایل بزرگ مانند میز قهوه ساخته و به جایگاه برجسته‌ای در این صنعت برساند.
تختخواب، میز شام و لوسترهای بزرگ از جمله آثاری هستند که او ساخت و برخی از آنها در حال حاضر در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی در سراسر جهان، از جمله جنوب کالیفرنیا، به نمایش گذاشته شده‌اند.
این هنر با ادغام فنون چینی و بهبود آن با دانش ایرانیان توانست بیش از 700 سال در طول تاریخ پابرجا بماند. خاتم‌کاری نه‌تنها یک هنر زیبا و بی‌نظیر است، بلکه نمادی از تلاش و خلاقیت مردم ایران در حفظ و ارتقای هنرهای سنتی است. امروزه، این هنر همچنان در شهرهای شیراز و اصفهان به‌عنوان یکی از ارزشمندترین و موردتوجه‌ترین صنایع میباشد.
تأثیر خاتم‌کاری در فرهنگ و تاریخ ایران
هنر مس و خاتم نیز مانند خاتم کاری، تأثیر قابل توجهی در فرهنگ و تاریخ ایران داشته‌اند. هنر مس و خاتم به تولید اشیاء زیبا و شگفت‌انگیز از جمله ظروف، آینه‌ها، تابلوها، جواهرات و تزئینات معماری می‌پردازند. در زیر به برخی از تأثیرات این هنرها در فرهنگ و تاریخ ایران اشاره خواهیم کرد:
- 1. هنر مس در معماری:
مس به عنوان یکی از مواد ساختمانی مهم در ایران، در معماری این کشور به کار رفته است. از دوران باستان تا امروزه، مس در ساختمان‌های ایرانی به وفور استفاده شده است. از سقف‌ها، درب‌ها، پنجره‌ها، کاشی‌ها و تزئینات دیگری که از مس ساخته می‌شوند، برخورداری از زیبایی و شکوه خاصی دارند و به ساختمان‌ها رونق و جلوه‌ای ویژه می‌بخشند.
2. تزئینات هنری:
هنرمندان مس و خاتم در طول تاریخ با استفاده از این هنر، آثار هنری زیبا و منحصر به فردی را خلق و ارائه کرده‌اند. طرح‌های مختلفی که با استفاده از این هنر ساخته می‌شوند، شامل طرح‌های گیاهی، حیوانی، هندسی و شهرنشینی هستند. این طرح‌ها به خاطر جزئیات دقیق و زیبایی که دارند، به عنوان شاهکارهای هنری ارزشمندی شناخته می‌شوند.
3. جواهرات و آثار خاتمه:
هنر خاتم در ساخت جواهرات و آثار خاتمه نقش مهمی داشته است. از دوران باستان تا به امروز، جواهرات مسی و خاتمه‌های زیبا توسط هنرمندان ساخته شده‌اند. این جواهرات شامل انگشترها، گوشواره‌ها، دستبندها و دیگر آثار جواهری می‌شوند که با استفاده از تکنیک‌های خاص خاتم کاری طراحی و ساخته می‌شوند.
نتیجه گیری
در نتیجه، هنر مس و خاتم در فرهنگ و تاریخ ایران تأثیر بزرگی داشته‌اند. این هنرها با تولید آثار زیبا و منحصربه‌فرد، به تزیینات معماری، ساخت آثار هنری و جواهرات، ثبت تاریخ و حفظ هنرهای سنتی کمک کرده‌اند. آثار هنری مس و خاتم، به‌عنوان شواهدی از ظرافت و دقت هنرمندان، ارزش هنری و تاریخی بالایی دارند. همچنین، این هنرها به جذب گردشگران و ایجاد تجربه‌های فرهنگی و آموزشی برای بازدیدکنندگان کمک می‌کنند. به‌طورکلی، هنر مس و خاتم به‌عنوان بخشی از میراث‌فرهنگی و هنری ایران، همچنان ادامه و رونق خود را در طول تاریخ حفظ کرده و به نمایش گذاشته می‌شوند.
