قلم زنی
قلمزنی یا میناب کاری یکی از هنرهای سنتی و فرهنگی ایران است که از دوران باستان تاکنون ادامه داشته است. به‌طورکلی، میناب کاری شامل نقوش و طرح‌های هنری بر روی سطوح فلزی است که با استفاده از قلم و چکش ایجاد می‌شود. این هنر در ایران به عنوان یکی از هنرهای صنایع‌دستی معروف است و در بسیاری از شهرهای ایرانی مانند اصفهان، تبریز، کرمانشاه، کاشان و شیراز، صنایع‌دستی قلمزنی رواج دارد.
در دوران هخامنشیان، قلمزنی بر روی اشیای فلزی مختلفی از جمله سفالینه‌ها، سکه‌ها و ظروف استفاده می‌شد. در دوره ساسانی، این صنعت به اوج خود رسید و بر روی اشیایی مانند شیشه، سفال، فلزات گران‌بها و سنگ‌های قیمتی نیز انجام می‌گرفت.
انواع محصولات قلم زنی
در ایران، این هنر به‌عنوان یکی از هنرهایی که نشان‌دهنده تنوع فرهنگی و هنری این کشور است، مورد توجه قرار گرفته است. هنرمندان ایرانی از قلمزنی برای تزیین اشیای دکوری، ظروف، جواهرات و غیره استفاده می‌کنند. همچنین، این روش به‌عنوان یکی از فرهنگ‌های ملی ایران، در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است.
قلمزنی چگونه انجام می‌شود؟
امروزه، برای قلمزنی روی اشیای فلزی مانند نقره و طلا، از تکنیک‌های مدرنی استفاده می‌شود. ابتدا، ظرف موردنظر کاملاً تمیز شده و سپس با یک محلول از قیر و گچ پر می‌شود تا صدای قلمزنی کاهش یابد و همچنین از سوراخ‌شدن ظرف در حین کار جلوگیری شود.
پس از آماده‌سازی ظرف، الگوی موردنظر روی آن رسم می‌شود. سپس، با استفاده از یک قلم خاص، نقوش و شکل‌های موردنظر روی سطح ظرف قرار داده می‌شود. برای ایجاد نقوش و شکل‌ها، قلمزنی با چکشی که در انتهای آن قرار دارد، به ضربه می‌پردازد و این ضربات با تغییر شدت، ضخامت و عمق، نقوش و شکل‌های متفاوتی را روی سطح ظرف ایجاد می‌کند.
در این روش، باتوجه‌به تجربه و مهارت هنرمند، نقوش و شکل‌های بسیار زیبا و منحصربه‌فردی ایجاد می‌شود. قلم‌های مورداستفاده در این صنعت، متنوع هستند و هر کدام نام خاص خود را دارند که برای ایجاد نقوش و شکل‌های متنوع مورداستفاده قرار می‌گیرند. به‌عنوان‌مثال، قلم سایه برای ایجاد رویه‌های منحنی و نقش‌های خطی کاربرد دارد و قلم نیم‌بر برای ایجاد نقوش و شکل‌های گرد و منحنی کاربرد دارد.
پس از ایجاد نقوش و شکل‌ها، قیر و گچی که برای کاهش صدای قلمزنی و جلوگیری از خراشیدن ظرف استفاده شده بود، از روی سطح ظرف جدا می‌شود. سپس، برای ثابت‌کردن نقوش و شکل‌ها، گرده زغال روی شیارها ریخته می‌شود و سپس با استفاده از یک روغن‌جلای سیاه، سطح ظرف پوشیده می‌شود. این کار باعث می‌شود که نقوش و شکل‌ها به شکل خطوطی تیره و مشخص دیده شوند و به ظرف زیبایی خاصی ببخشند.
معرفی سبک‌های مختلف قلمزنی
سه سبک اصلی در قلمزنی ایران از جمله شیراز، تبریز و اصفهان هستند که هر یک دارای ویژگی‌ها و تکنیک‌های خاص خود هستند.
- در سبک شیراز، قلمزنی به دو روش ریزه قلم و برجسته صورت می‌گیرد. در روش برجسته، با الگوبرداری از سبک هخامنشیان و ساسانی، نقوش و شکل‌های برجسته بر روی سطح فلزی ساخته می‌شود. بیشتر از گل مرغ و نقوش هخامنشی و ساسانی در این سبک استفاده می‌شود.
- در سبک تبریز، برای انجام قلمزنی از حرکت و فشاردادن قلم با مچ دست استفاده می‌شود و نوعی از قلمزنی صاف و کم‌عمق است.
- در سبک اصفهان، برای انجام قلمزنی اصفهان از ضربات چکش استفاده می‌شود و قلمزنی در این سبک عمیق‌تر و با برجستگی‌های عمیق‌تری انجام می‌شود. همچنین، در اصفهان قلمزنی در دو روش ریزه قلم و قلمزنی برجسته انجام می‌شود. در این روش برجسته، قلمزنی با برجستگی‌های عمیق‌تر و حالت سه‌بعدی انجام می‌شود و بیشتر در ساخت ضریح‌ها و مقبره‌ها کاربرد دارد.
تاریخچه هنر قلم زنی
قلمزنی یکی از هنرهای باستانی و سنتی ایران است که در طول تاریخ ایران توسعه‌یافته است. این هنر از دوره‌های باستانی تا دوران اسلامی و حتی در زمانه‌های بعدی نیز رونق خود را حفظ کرده است.
در دوره سکاها و سیت‌ها که نژاد آریایی داشتند، قلمزنی به‌عنوان یکی از هنرهای اصلی و مهم بود. از این دوره، جام طلای حسنلو که در سال ۱۳۳۶ کشف شد و دارای نقوش برجسته‌ای از خدایان سوار بر ارابه است، به هزاره‌ی اول باز می‌گردد. همچنین جام‌های طلای مارلیک نیز از آثار قلمزنی همین دوره هستند و نشان از توانایی و مهارت قلم‌زنان آن زمان می‌دهند.
در دوره مادها که در سده هفتم قبل از میلاد در ایران حکومت می‌کردند، آثار قلمزنی اندکی به‌جای‌مانده است. اما با تشکیل حکومت هخامنشی، هنر قلمزنی نیز متحول شد و بر دوران بعد از خود نیز تأثیر گذاشت. این دوره در واقع اوج هنر فلزکاری بود. اما به دلیل حمله اسکندر و آتش‌زدن تخت‌جمشید، آثار زیادی نابود شدند و بسیاری از آثار به دستور اسکندر به سکه تبدیل شدند.
در زمان ساسانیان (۲۲۴ تا ۶۵۰ میلادی)، به دلیل گسترش تجارت میان ایران، یونان و روم، هنر ایران تأثیراتی از هنر یونان و روم دریافت کرد. در این دوره، سینی‌ها مرسوم‌ترین ظروف بودند و ساسانیان تصاویر شکار و مراسم پادشاهان مانند مراسم هدیه‌دادن را روی آن‌ها قلمزنی می‌کردند.
با گذر زمان و تغییرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، هنر قلمزنی در ایران به‌تدریج تغییر شکل و تحول کرد و در دوران اسلامی نیز بسیاری از هنرمندان قلمزنی در زمینه هنرهای اسلامی مانند تذهیب، خطاطی و نقاشی‌های دیواری فعالیت می‌کردند. امروزه هم هنر قلمزنی در ایران همچنان به‌عنوان یکی از هنرهای همچنان باقی است و هنرمندان قلمزنی معاصر نیز آثار زیبا و منحصربه‌فردی را مانند فیروزه کوبی، خاتم کاری، مس و خاتم خلق می‌کنند.
قلمزنی و حوادث پس از اسلام
در قرون اولیه اسلام، عرب‌ها هنر قلمزنی ساسانی را تقلید کردند و در دوران بعد، به دلیل علاقه هنرمندان ایرانی به اسلام، نقوش بومی و اسطوره‌ای ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و نوشتار قرآنی دادند.
در دوره سلجوقیان، هنر قلمزنی همچون سایر رشته‌های هنری، توسعه یافت و تزیینات ظروف با نقوش گیس‌باف شامل نوارهایی افزایش پیدا کرد. همچنین، ترصیع فلزات با مفتول‌های طلا، مس و نقره یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس معمول شد و مشبک‌کاری روی فلز به یکی از کارهای زیبای این دوره تبدیل شد.
در دوره مغول و تیموری، ترصیع در ظروف به تقلید از دوره سلجوقی ادامه یافت و هنر خوشنویسی در قلمزنی به‌وفور در همه‌جا دیده می‌شد. با حمله تیمور به ایران، هرات دوباره رونق هنری خود را بازیافت و بزرگ‌ترین مرکز هنری آن روز شد.
در دوره صفوی، نقره‌کوبی روی فلزات به اوج شکوفایی و کمال خود رسید و تنگ‌ها و کاسه‌های قلمزنی شده مرسوم شدند. در این دوره، تذهیب با استفاده از اسلیمی رواج داشت و از خطوط نستعلیق و ثلث در کارهای قلمزنی استفاده می‌شد.
هنر قلمزنی در دوره معاصر ایران
در سال‌های اخیر، زنده کردن سنت‌های قلمزنی و نوآوری‌هایی در آن، به دلیل تلاش هنرمندان قلمزنی سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری امکان‌پذیر شده است. این حرکت در سال ۱۳۳۵ هجری شمسی با تأسیس کارگاه‌های قلمزنی توسط استاد محمود دهنوی، سرپرست این کارگاه‌ها، آغاز شد و باعرضه طرح‌ها و نمونه‌های بارز و منحصربه‌فرد، الگویی برای هنرمندان قلمزنی شد. این حرکت سبب جان‌گیری هنر قلمزنی شده و گامی نو در توسعه و گسترش این هنر برداشته شد.
در هنر قلمزنی از چه قلم‌هایی استفاده می‌شود؟
در ادامه قلم‌هایی که برای قلم‌زدن مورداستفاده قرار می‌گیرند را مورد بررسی قرار خواهیم داد:
- قلم سنبه یا “مداد سنبه”: یکی از ابزارهای مهم در تزیین و نقاشی روی سطوح چوبی، سنگی، فلزی و یا سطوح دیگر است. این قلم دارای نوکی مخروطی و شبیه به نوک مداد است که به‌عنوان ابزاری برای اجرای طرح اولیه، روسازی و تزیین زمینه کار مورداستفاده قرار می‌گیرد. در این قلم، نوک برش خورده از جنس فولادی یا آلیاژی دیگر است که به داخل بدنه قلم قرار دارد و با چرخاندن بدنه قلم، نوک باز یا بسته می‌شود. قلم سنبه معمولاً با مواد رنگی چون گچ، خاک رس، زغال‌سنگ و یا رنگ‌های آبیاری می‌شود و در انواع مختلفی از جمله سخت، نرم، سفت و یا خمیری در دسترس است.
- قلم تیزبر یا “برش‌کار”: ابزاری است که برای برش و مشبک‌کردن فلز و سایر سطوح سخت مورداستفاده قرار می‌گیرد. نوک این قلم بسیار تیز و برنده است و معمولاً از جنس فولادی یا کربن استیل ساخته می‌شود.
- قلم خشه یا “برجسته‌ساز”: ابزاری است که برای برجسته‌سازی و صیقل‌بخشی قلمزنی و دیگر ابزارهای نقاشی و گرافیکی استفاده می‌شود. سطح مقطع این قلم مدور و بدون لبه است و معمولاً از جنس فولادی یا آلومینیومی ساخته می‌شود. قلم خشه با استفاده از فشار و حرکات چرخانده روی سطح قلمزنی، به‌صورت برجسته و صیقل داده شده، نقش و طرح را بهبود می‌بخشد. همچنین برای ایجاد تمرکز و تیرگی در قسمت‌های مختلف طرح و همچنین برای ایجاد اثرات سایه و نور، نیز از قلم خشه استفاده می‌شود.
- قلم بادامی ساده یا درختی: ابزاری است که برای ایجاد نقوش چند پر و تزیین زمینه قلمزنی استفاده می‌شود. این قلم از بادام یا چوب درخت بادام ساخته شده است و سطح مقطع آن شبیه به میوه بادام است. سطح مقطع قلم بادامی ساده بدون آج است و با تراشیدن و برش‌دادن، سطح آن را تو خالی و لبه‌دار می‌سازند. این قلم از طریق استفاده از فشار و حرکات مختلف روی سطح قلمزنی، نقوش و الگوهای متنوعی را روی سطح آن ایجاد می‌کند.
اطلاعات بیشتر:
| موضوع | توضیحات |
| قَلَم‌زنی | تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به‌ویژه مس، طلا، نقره، برنج با ضربه چکش و قلم |
| رشته هنری | هنرهای صناعی |
| گروه هنری | فلزکاری |
| مواد استفاده شده | مس، طلا، نقره، برنج |
| نام دیگر روش | دواتگری یا میناب |
| سابقه | چندین هزار سال |
| دوران آغاز در ایران | هخامنشیان و ساسانیان |
| روش امروزی | استفاده از محلول قیر و گچ برای سروصدای کمتر و جلوگیری از سوراخ‌شدن ظرف |
| روش قلمزنی | قراردادن نقش موردنظر روی ظرف و استفاده از قلم و چکش |
| قلم‌های استفاده شده | قلم سایه، قلم نیم‌بر، … |
| مراحل پس از قلمزنی | جداکردن قیر، گرده زغال ریختن بر روی شیارها، پوشاندن روی ظرف با روغن‌جلای سیاه |
| نمونه هنری | بادیاب مسی تزیین شده با هنر قلمزنی در ورودی سازمان جهانی مالکیت فکری در سوئیس |
| اساتید برجسته | تقی پشوتن ملقب به خیام و شاگردان ایشان مانند استاد علی ظریفی و محمود خراطی |
کلام آخر
قلمزنی یک هنر و فنون دستی جذاب و خلاقانه است که از گذشته تاکنون موردتوجه و علاقه افراد بوده است. باتوجه‌به انواع مختلف قلم‌ها و ویژگی‌های هر کدام، این هنرمندان و طراحان می‌توانند طرح‌های متنوعی را برای تزیین سطح‌های مختلف به کار گیرند.
ازآنجاکه این هنر امروزه به‌عنوان یکی از شکل‌های هنر جهانی در نظر گرفته می‌شود، به دلیل زیبایی، تنوع و اصالت آن، این هنر فرصت‌های بسیاری را برای طراحان و هنرمندان فراهم می‌کند. در نتیجه، قلمزنی به عنوان یک هنر و فنون دستی، همچنان جاودان بوده و همچنان موردتوجه و علاقه قرار می‌گیرد.
